Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 13 Index Previous Next
|
1
[वसिस्ठ] अपि चेदं पुरा राम शरुतं मे बरह्म दर्शनम पितामहस्य यद्वृत्तं बरह्मणः परमात्मनः 2 देवस्य महतस तात वारुणीं बिभ्रतस तनुम ऐश्वर्ये वारुणे राम रुद्रस्येशस्य वै परभॊ 3 आजग्मुर मुनयः सर्वे देवाश चाग्निपुरॊगमाः यज्ञाङ्गानि च सर्वाणि वषट्काराश च मूर्तिमान 4 मूर्तिमन्ति च सामानि यजूंषि च सहस्रशः ऋग्वेदश चागमत तत्र पदक्रमविभूषितः 5 लक्षणानि सवराः सतॊभा निरुक्तं सवरभक्तयः ओंकारश चावसन नेत्रे निग्रहप्रग्रहौ तथा 6 वेदाश च सॊपनिषदॊ विद्या सावित्र्य अथापि च भूतं भव्यं भविष्यच च दधार भगवाञ शिवः जुह्वच चात्मन्य अथात्मानं सवयम एव तदा परभॊ 7 देवपत्न्यश च कन्याश च देवानां चैव मातरः आजग्मुः सहितास तत्र तदा भृगुकुलॊद्वह 8 यज्ञं पशुपतेः परीता वरुणस्य महात्मनः सवयम्भुवस तु ता दृष्ट्वा रेतः समपतद भुवि 9 तस्य शुक्रस्य निष्पन्दात पांसून संगृह्य भूमितः परास्यत पूषा कराभ्यां वै तस्मिन्न एव हुताशने 10 ततस तस्मिन संप्रवृत्ते सत्त्रे जवलितपावके बरह्मणॊ जुह्वतस तत्र परादुर्भावॊ बभूव ह 11 सकन्न मात्रं च तच छुक्रं सरुवेण परतिगृह्य सः आज्यवन मन्त्रवच चापि सॊ ऽजुहॊद भृगुनन्दन 12 ततः संजनयाम आस भूतग्रामं स वीर्यवान ततस तु तेजसस तस्माज जज्ञे लॊकेषु तैजसम 13 तमसस तामसा भावा वयापि सत्त्वं तथॊभयम स गुणस तेजसॊ नित्यं तमस्य आकाशम एव च 14 सर्वभूतेष्व अथ तथा सत्त्वं तेजस तथा तमः शुक्रे हुते ऽगनौ तस्मिंस तु परादुरासंस तरयः परभॊ 15 पुरुषा वपुषा युक्ता युक्ताः परसवजैर गुणैः भृग इत्य एव भृगुः पूर्वम अङ्गारेभ्यॊ ऽङगिराभवत 16 अङ्गारसंश्रयाच चैव कविर इत्य अपरॊ ऽभवत सह जवालाभिर उत्पन्नॊ भृगुस तस्माद भृगुः समृतः 17 मरीचिभ्यॊ मरीचिस तु मारीचः कश्यपॊ हय अभूत अङ्गारेभ्यॊ ऽङगिरास तात वालखिल्याः शिलॊच्चयात अत्रैवात्रेति च विभॊ जातम अत्रिं वदन्त्य अपि 18 तथा भस्म वयपॊहेभ्यॊ बरह्मर्षिगणसंमिताः वैखानसाः समुत्पन्नास तपः शरुतगुणेप्सवः अश्रुतॊ ऽसय समुत्पन्नाव अश्विनौ रूपसंमतौ 19 शेषाः परजानां पतयः सरॊतॊभ्यस तस्य जज्ञिरे ऋषयॊ लॊककूपेभ्यः सवेदाच छन्दॊ मलात्मकम 20 एतस्मात कारणाद आहुर अग्निं सर्वास तु देवताः ऋषयः शरुतसंम्पन्ना वेद परामाण्य दर्शनात 21 यानि दारूणि ते मासा निर्यासाः पक्षसंज्ञिताः अहॊरात्रा मुहूर्तास तु पित्तं जयॊतिश च वारुणम 22 रौद्रं लॊहितम इत्य आहुर लॊहितात कनकं समृतम तन मैत्रम इति विज्ञेयं धूमाच च वसवः समृताः 23 अर्चिषॊ याश च ते रुद्रास तथादित्या महाप्रभाः उद्दिष्टास ते तथाङ्गारा ये धिष्ण्येषु दिवि सथिताः 24 आदि नाथश च लॊकस्य तत्परं बरह्म तद धरुवम सर्वकामदम इत्य आहुस तत्र हव्यम उदावहत 25 ततॊ ऽबरवीन महादेवॊ वरुणः परमात्मकः मम सत्रम इदं दिव्यम अहं गृहपतिस तव इह 26 तरीणि पूर्वाण्य अपत्यानि मम तानि न संशयः इति जानीत खगमा मम यज्ञफलं हि तत 27 [अग्नि] मद अङ्गेभ्यः परसूतानि मदाश्रय कृतानि च ममैव तान्य अपत्यानि वरुणॊ हय अवशात्मकः 28 अथाब्रवील लॊकगुरुर बरह्मा लॊकपितामहः ममैव तान्य अपत्यानि मम शुक्रं हुतं हि तत 29 अहं वक्ता च मन्त्रस्य हॊता शुक्रस्य चैव ह यस्य बीजं फलं तस्य शुक्रं चेत कारणं मतम 30 ततॊ ऽबरुवन देवगणाः पितामहम उपेत्य वै कृताञ्जलिपुटाः सर्वे शिरॊभिर अभिवन्द्य च 31 वयं च भगवन सर्वे जगच च स चराचरम तवैव परसवाः सर्वे तस्माद अग्निर विभावसुः वरुणश चेश्वरॊ देवॊ लभतां कामम ईप्षितम 32 निसर्गाद वरुणश चापि बरह्मणॊ यादसां पतिः जग्राह वै भृगुं पूर्वम अपत्यं सूर्यवर्चसम 33 ईश्वरॊ ऽङगिरसं चाग्नेर अपत्यार्थे ऽभयकल्पयत पितामहस तव अपत्यं वै कविं जग्राह तत्त्ववित 34 तदा स वारुणः खयातॊ भृगुः परसव कर्मकृत आग्नेयस तव अङ्गिराः शरीमान कविर बराह्मॊ महायशाः भार्गवाङ्गिरसौ लॊके लॊकसंतान लक्षणौ 35 एते विप्र वराः सर्वे परजानां पतयस तरयः सर्वं संतानम एतेषाम इदम इत्य उपधारय 36 भृगॊस तु पुत्रास तत्रासन सप्त तुल्या भृगॊर गुणैः चयवनॊ वज्रशीर्षश च शुचिर और्वस तथैव च 37 शुक्रॊ वरेण्यश च विभुः सवनश चेति सप्त ते भार्गवा वारुणाः सर्वे येषां वंशे भवान अपि 38 अष्टौ चाङ्गिरसः पुत्रा वारुणास ते ऽपय उदाहृताः बृहस्पतिर उतथ्यश च वयस्यः शान्तिर एव च 39 घॊरॊ विरूपः संवर्तः सुधन्वा चाष्टमः समृतः एताष्टाव अग्निजाः सर्वे जञाननिष्ठा निरामयाः 40 बराह्मणस्य कवेः पुत्रा वारुणास ते ऽपय उदाहृताः अष्टौ परसवजैर युक्ता गुणैर बरह्म विदः शुभाः 41 कविः काव्यश च विष्णुश च बुद्धिमान उशनास तथा भृगुश च विरजाश चैव काशी चॊग्रश च धर्मवित 42 अष्टौ कवि सुता हय एते सर्वम एभिर जगत ततम परजापतय एते हि परजानां यैर इमाः परजाः 43 एवम अङ्गिरसश चैव कवेश च परसवान्वयैः भृगॊश च भृगुशार्दूल वंशजैः सततं जगत 44 वरुणश चादितॊ विप्र जग्राह परभुर ईश्वरः कविं तात भृगुं चैव तस्मात तौ वारुणौ समृतौ 45 जग्राहाङ्गिरसं देवः शिखी तस्माद धुताशनः तस्माद अङ्गिरसॊ जञेयाः सर्व एव तद अन्वयाः 46 बरह्मा पितामहः पूर्वं देवताभिः परसादितः इमे नः संतरिष्यन्ति परजाभिर जगद ईश्वराः 47 सर्वे परजानां पतयः सर्वे चाति तपस्विनः तवत्प्रसादाद इमं लॊकं तारयिष्यन्ति शाश्वतम 48 तथैव वंशकर्तारस तव तेजॊ विवर्धनाः भवेयुर वेदविदुषः सर्वे वाक पतयस तथा 49 देव पक्षधराः सौम्याः पराजापत्या महर्षयः आप्नुवन्ति तपश चैव बरह्मचर्यं परं तथा 50 सर्वे हि वयम एते च तवैव परसवः परभॊ देवानां बराह्मणानां च तवं हि कर्ता पितामह 51 मरीचिम आदितः कृत्वा सर्वे चैवाथ भार्गवाः अपत्यानीति संप्रेक्ष्य कषमयाम पितामह 52 ते तव अनेनैव रूपेण परजनिष्यन्ति वै परजाः सथापयिष्यन्ति चात्मानं युगादि निधनं तथा 53 एवम एतत पुरावृत्तं तस्य यज्ञे महात्मनः देव शरेष्ठस्य लॊकादौ वारुणीं बिभ्रतस तनुम 54 अग्निर बरह्मा पशुपतिः शर्वॊ रुद्रः परजापतिः अग्नेर अपत्यम एतद वै सुवर्णम इति धारणा 55 अग्न्यभावे च कुर्वन्ति वह्नि सथानेषु काञ्चनम जामदग्न्य परमाणज्ञा वेदश्रुतिनिदर्शनात 56 कुश सतम्बे जुहॊत्य अग्निं सुवर्णं तत संस्थितम हुते परीतिकरीम ऋद्धिं भगवांस तत्र मन्यते 57 तस्माद अग्निपराः सर्वा देवता इति शुश्रुम बरह्मणॊ हि परसूतॊ ऽगनिर अग्नेर अपि च काञ्चनम 58 तस्माद ये वै परयच्छन्ति सुवर्णं धर्मदर्शिनः देवतास ते परयच्छन्ति समस्ता इति नः शरुतम 59 तस्य चातमसॊ लॊका गच्छतः परमां गतिम सवर्लॊके राजराज्येन सॊ ऽभिषिच्येत भार्गव 60 आदित्यॊदयने पराप्ते विधिमन्त्रपुरस्कृतम ददाति काञ्चनं यॊ वै दुःस्वप्नं परतिहन्ति सः 61 ददात्य उदितमात्रे यस तस्य पाप्मा विधूयते मध्याह्ने ददतॊ रुक्मं हन्ति पापम अनागतम 62 ददाति पश्चिमां संध्यां यः सुवर्णं घृतव्रतः बरह्म वाय्वग्निसॊमानां सालॊक्यम उपयाति सः 63 सेन्द्रेषु चैव लॊकेषु परतिष्ठां पराप्नुते शुभाम इह लॊके यशः पराप्य शान्तपाप्मा परमॊदते 64 ततः संपद्यते ऽनयेषु लॊकेष्व अप्रतिमः सदा अनावृत गतिश चैव कामचारी भवत्य उत 65 न च कषरति तेभ्यः स शश्वच चैवाप्नुते महत सुवर्णम अक्षयं दत्त्वा लॊकान आप्नॊति पुष्कलान 66 यस तु संजनयित्वाग्निम आदित्यॊदयनं परति दद्याद वै वरतम उद्दिश्य सर्वान कामान समश्नुते 67 अग्निर इत्य एव तत पराहुः परदानं वै सुखावहम यथेष्ट गुणसंपन्नं परवर्तकम इति समृतम 68 [भ] इत्य उक्तः स वसिष्ठेन जामदग्न्यः परतापवान ददौ सुवर्णं विप्रेभ्यॊ वयमुच्यत च किल्बिषात 69 एतत ते सर्वम आख्यातं सुवर्णस्य महीपते परदानस्य फलं चैव जन्म चाग्न्यम अनुत्तमम 70 तस्मात तवम अपि विप्रेभ्यः परयच्छ कनकं बहु ददत सुवर्णं नृपते किल्बिषाद विप्रमॊक्ष्यसि |
1
[vasisṭha] api cedaṃ purā rāma śrutaṃ me brahma darśanam pitāmahasya yadvṛttaṃ brahmaṇaḥ paramātmanaḥ 2 devasya mahatas tāta vāruṇīṃ bibhratas tanum aiśvarye vāruṇe rāma rudrasyeśasya vai prabho 3 ājagmur munayaḥ sarve devāś cāgnipurogamāḥ yajñāṅgāni ca sarvāṇi vaṣaṭkārāś ca mūrtimān 4 mūrtimanti ca sāmāni yajūṃṣi ca sahasraśaḥ ṛgvedaś cāgamat tatra padakramavibhūṣitaḥ 5 lakṣaṇāni svarāḥ stobhā niruktaṃ svarabhaktayaḥ oṃkāraś cāvasan netre nigrahapragrahau tathā 6 vedāś ca sopaniṣado vidyā sāvitry athāpi ca bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dadhāra bhagavāñ śivaḥ juhvac cātmany athātmānaṃ svayam eva tadā prabho 7 devapatnyaś ca kanyāś ca devānāṃ caiva mātaraḥ ājagmuḥ sahitās tatra tadā bhṛgukulodvaha 8 yajñaṃ paśupateḥ prītā varuṇasya mahātmanaḥ svayambhuvas tu tā dṛṣṭvā retaḥ samapatad bhuvi 9 tasya śukrasya niṣpandāt pāṃsūn saṃgṛhya bhūmitaḥ prāsyat pūṣā karābhyāṃ vai tasminn eva hutāśane 10 tatas tasmin saṃpravṛtte sattre jvalitapāvake brahmaṇo juhvatas tatra prādurbhāvo babhūva ha 11 skanna mātraṃ ca tac chukraṃ sruveṇa pratigṛhya saḥ ājyavan mantravac cāpi so 'juhod bhṛgunandana 12 tataḥ saṃjanayām āsa bhūtagrāmaṃ sa vīryavān tatas tu tejasas tasmāj jajñe lokeṣu taijasam 13 tamasas tāmasā bhāvā vyāpi sattvaṃ tathobhayam sa guṇas tejaso nityaṃ tamasy ākāśam eva ca 14 sarvabhūteṣv atha tathā sattvaṃ tejas tathā tamaḥ śukre hute 'gnau tasmiṃs tu prādurāsaṃs trayaḥ prabho 15 puruṣā vapuṣā yuktā yuktāḥ prasavajair guṇaiḥ bhṛg ity eva bhṛguḥ pūrvam aṅgārebhyo 'ṅgirābhavat 16 aṅgārasaṃśrayāc caiva kavir ity aparo 'bhavat saha jvālābhir utpanno bhṛgus tasmād bhṛguḥ smṛtaḥ 17 marīcibhyo marīcis tu mārīcaḥ kaśyapo hy abhūt aṅgārebhyo 'ṅgirās tāta vālakhilyāḥ śiloccayāt atraivātreti ca vibho jātam atriṃ vadanty api 18 tathā bhasma vyapohebhyo brahmarṣigaṇasaṃmitāḥ vaikhānasāḥ samutpannās tapaḥ śrutaguṇepsavaḥ aśruto 'sya samutpannāv aśvinau rūpasaṃmatau 19 śeṣāḥ prajānāṃ patayaḥ srotobhyas tasya jajñire ṛṣayo lokakūpebhyaḥ svedāc chando malātmakam 20 etasmāt kāraṇād āhur agniṃ sarvās tu devatāḥ ṛṣayaḥ śrutasaṃmpannā veda prāmāṇya darśanāt 21 yāni dārūṇi te māsā niryāsāḥ pakṣasaṃjñitāḥ ahorātrā muhūrtās tu pittaṃ jyotiś ca vāruṇam 22 raudraṃ lohitam ity āhur lohitāt kanakaṃ smṛtam tan maitram iti vijñeyaṃ dhūmāc ca vasavaḥ smṛtāḥ 23 arciṣo yāś ca te rudrās tathādityā mahāprabhāḥ uddiṣṭās te tathāṅgārā ye dhiṣṇyeṣu divi sthitāḥ 24 ādi nāthaś ca lokasya tatparaṃ brahma tad dhruvam sarvakāmadam ity āhus tatra havyam udāvahat 25 tato 'bravīn mahādevo varuṇaḥ paramātmakaḥ mama satram idaṃ divyam ahaṃ gṛhapatis tv iha 26 trīṇi pūrvāṇy apatyāni mama tāni na saṃśayaḥ iti jānīta khagamā mama yajñaphalaṃ hi tat 27 [agni] mad aṅgebhyaḥ prasūtāni madāśraya kṛtāni ca mamaiva tāny apatyāni varuṇo hy avaśātmakaḥ 28 athābravīl lokagurur brahmā lokapitāmahaḥ mamaiva tāny apatyāni mama śukraṃ hutaṃ hi tat 29 ahaṃ vaktā ca mantrasya hotā śukrasya caiva ha yasya bījaṃ phalaṃ tasya śukraṃ cet kāraṇaṃ matam 30 tato 'bruvan devagaṇāḥ pitāmaham upetya vai kṛtāñjalipuṭāḥ sarve śirobhir abhivandya ca 31 vayaṃ ca bhagavan sarve jagac ca sa carācaram tavaiva prasavāḥ sarve tasmād agnir vibhāvasuḥ varuṇaś ceśvaro devo labhatāṃ kāmam īpṣitam 32 nisargād varuṇaś cāpi brahmaṇo yādasāṃ patiḥ jagrāha vai bhṛguṃ pūrvam apatyaṃ sūryavarcasam 33 īśvaro 'ṅgirasaṃ cāgner apatyārthe 'bhyakalpayat pitāmahas tv apatyaṃ vai kaviṃ jagrāha tattvavit 34 tadā sa vāruṇaḥ khyāto bhṛguḥ prasava karmakṛt āgneyas tv aṅgirāḥ śrīmān kavir brāhmo mahāyaśāḥ bhārgavāṅgirasau loke lokasaṃtāna lakṣaṇau 35 ete vipra varāḥ sarve prajānāṃ patayas trayaḥ sarvaṃ saṃtānam eteṣām idam ity upadhāraya 36 bhṛgos tu putrās tatrāsan sapta tulyā bhṛgor guṇaiḥ cyavano vajraśīrṣaś ca śucir aurvas tathaiva ca 37 śukro vareṇyaś ca vibhuḥ savanaś ceti sapta te bhārgavā vāruṇāḥ sarve yeṣāṃ vaṃśe bhavān api 38 aṣṭau cāṅgirasaḥ putrā vāruṇās te 'py udāhṛtāḥ bṛhaspatir utathyaś ca vayasyaḥ śāntir eva ca 39 ghoro virūpaḥ saṃvartaḥ sudhanvā cāṣṭamaḥ smṛtaḥ etāṣṭāv agnijāḥ sarve jñānaniṣṭhā nirāmayāḥ 40 brāhmaṇasya kaveḥ putrā vāruṇās te 'py udāhṛtāḥ aṣṭau prasavajair yuktā guṇair brahma vidaḥ śubhāḥ 41 kaviḥ kāvyaś ca viṣṇuś ca buddhimān uśanās tathā bhṛguś ca virajāś caiva kāśī cograś ca dharmavit 42 aṣṭau kavi sutā hy ete sarvam ebhir jagat tatam prajāpataya ete hi prajānāṃ yair imāḥ prajāḥ 43 evam aṅgirasaś caiva kaveś ca prasavānvayaiḥ bhṛgoś ca bhṛguśārdūla vaṃśajaiḥ satataṃ jagat 44 varuṇaś cādito vipra jagrāha prabhur īśvaraḥ kaviṃ tāta bhṛguṃ caiva tasmāt tau vāruṇau smṛtau 45 jagrāhāṅgirasaṃ devaḥ śikhī tasmād dhutāśanaḥ tasmād aṅgiraso jñeyāḥ sarva eva tad anvayāḥ 46 brahmā pitāmahaḥ pūrvaṃ devatābhiḥ prasāditaḥ ime naḥ saṃtariṣyanti prajābhir jagad īśvarāḥ 47 sarve prajānāṃ patayaḥ sarve cāti tapasvinaḥ tvatprasādād imaṃ lokaṃ tārayiṣyanti śāśvatam 48 tathaiva vaṃśakartāras tava tejo vivardhanāḥ bhaveyur vedaviduṣaḥ sarve vāk patayas tathā 49 deva pakṣadharāḥ saumyāḥ prājāpatyā maharṣayaḥ āpnuvanti tapaś caiva brahmacaryaṃ paraṃ tathā 50 sarve hi vayam ete ca tavaiva prasavaḥ prabho devānāṃ brāhmaṇānāṃ ca tvaṃ hi kartā pitāmaha 51 marīcim āditaḥ kṛtvā sarve caivātha bhārgavāḥ apatyānīti saṃprekṣya kṣamayāma pitāmaha 52 te tv anenaiva rūpeṇa prajaniṣyanti vai prajāḥ sthāpayiṣyanti cātmānaṃ yugādi nidhanaṃ tathā 53 evam etat purāvṛttaṃ tasya yajñe mahātmanaḥ deva śreṣṭhasya lokādau vāruṇīṃ bibhratas tanum 54 agnir brahmā paśupatiḥ śarvo rudraḥ prajāpatiḥ agner apatyam etad vai suvarṇam iti dhāraṇā 55 agnyabhāve ca kurvanti vahni sthāneṣu kāñcanam jāmadagnya pramāṇajñā vedaśrutinidarśanāt 56 kuśa stambe juhoty agniṃ suvarṇaṃ tata saṃsthitam hute prītikarīm ṛddhiṃ bhagavāṃs tatra manyate 57 tasmād agniparāḥ sarvā devatā iti śuśruma brahmaṇo hi prasūto 'gnir agner api ca kāñcanam 58 tasmād ye vai prayacchanti suvarṇaṃ dharmadarśinaḥ devatās te prayacchanti samastā iti naḥ śrutam 59 tasya cātamaso lokā gacchataḥ paramāṃ gatim svarloke rājarājyena so 'bhiṣicyeta bhārgava 60 ādityodayane prāpte vidhimantrapuraskṛtam dadāti kāñcanaṃ yo vai duḥsvapnaṃ pratihanti saḥ 61 dadāty uditamātre yas tasya pāpmā vidhūyate madhyāhne dadato rukmaṃ hanti pāpam anāgatam 62 dadāti paścimāṃ saṃdhyāṃ yaḥ suvarṇaṃ ghṛtavrataḥ brahma vāyvagnisomānāṃ sālokyam upayāti saḥ 63 sendreṣu caiva lokeṣu pratiṣṭhāṃ prāpnute śubhām iha loke yaśaḥ prāpya śāntapāpmā pramodate 64 tataḥ saṃpadyate 'nyeṣu lokeṣv apratimaḥ sadā anāvṛta gatiś caiva kāmacārī bhavaty uta 65 na ca kṣarati tebhyaḥ sa śaśvac caivāpnute mahat suvarṇam akṣayaṃ dattvā lokān āpnoti puṣkalān 66 yas tu saṃjanayitvāgnim ādityodayanaṃ prati dadyād vai vratam uddiśya sarvān kāmān samaśnute 67 agnir ity eva tat prāhuḥ pradānaṃ vai sukhāvaham yatheṣṭa guṇasaṃpannaṃ pravartakam iti smṛtam 68 [bh] ity uktaḥ sa vasiṣṭhena jāmadagnyaḥ pratāpavān dadau suvarṇaṃ viprebhyo vyamucyata ca kilbiṣāt 69 etat te sarvam ākhyātaṃ suvarṇasya mahīpate pradānasya phalaṃ caiva janma cāgnyam anuttamam 70 tasmāt tvam api viprebhyaḥ prayaccha kanakaṃ bahu dadat suvarṇaṃ nṛpate kilbiṣād vipramokṣyasi |